«الگوی حکمرانی مردمی بر اساس تجربه جهاد سازندگی»

الگوی حکمرانی مردمی بر اساس تجربه جهاد سازندگی

سید مهدی سید محسنی باغسنگانی^[1]

چکیده

مسئله اصلی این پژوهش استخراج الگویی نظری برای تبیین پدیده حکمرانی مردمی مبتنی بر تجربه جهاد سازندگی است. جامعه مطالعه این پژوهش فعالان و کنشگران باسابقه جهاد سازندگی بودند که آشنایی و تجربه زیسته کافی در جهاد سازندگی داشتند. روش نمونه‌گیری هدفمند و نمونه پژوهش باتوجه‌به اشباع نظری داده‌ها در پژوهش کیفی مشخص شد که براین‌اساس با تعداد 15 عدد مصاحبه پژوهش انجام شد. در تحلیل داده‌ها از  روش نظریه زمینه‌ای و با استفاده از نرم افزار MAXQDA 2018 استفاده شد. یافته های پژوهش عبارتند از: مقوله اصلی "وحدت و یکی شدن کامل مردم با فرآیند و اجزای حکمرانی" بود. علت فاعلی "الهی و قدسی شدن فرآیند حکمرانی" و شرایط  مداخله‌گر در این مدل محوریت رابطه امام و امت در جامعه، رابطه مبتنی بر اعتماد و نقش صرفا تسهیل‌گر حاکمیت(به جای تصدی‌گری) در حکمرانی بود. بستر تحقق این پدیده فرهنگ دینی جامعه، نیروهای  انسانی انقلابی و معنویت‌گرا، سازمانی با فرهنگ عدالت‌خواه و ساختاری انسان محور به عنوان شرایط زمینه‌ای بود. راهبردها که همان پاسخ‌های ارائه شده برای کنترل، اداره و برخورد با پدیده اصلی هستند شامل شورا محوری، مدیریت از پایین به بالا، تصمیم‌گیری میدانی، رضایت مردم به‌ عنوان محور هدف گذاری و یادگیری حین عملیات هستند. بن بست شکنی و در نتیجه رشد  با سرعت حیرت آور، آزادشدن ظرفیت‌ها و منابع مردمی و تربیت نسلی از مدیران کارآمد از پیامدهای وقوع حکمرانی مردمی است.

کلیدواژه‌‌ها: حکمرانی مردمی، جهاد سازندگی، روش زمینه‌ای.

مقدمه و بیان مسئله

متأثر از وقوع انقلاب اسلامی در ایران نهادهای متعددی از دل نیازهای جامعه مبتنی بر ظرفیت‌های مردمی ایجاد شد. اگرچه به‌ مرور زمان هر کدام از این نهادها سرنوشت متفاوتی پیدا کردند و برخی منحل شده یا در نهادهای سابق ادغام شدند؛ اما این موضوع از اهمیت بازخوانی تجربه انقلاب اسلامی در تأسیس نهادهای انقلابی مبتنی بر استفاده از ظرفیت‌های مردمی چیزی نخواهد کاست. امروز نیز یکی از اصلی‌ترین نیازهای جامعه اسلامی تمرکز بر راه‌های استفاده از ظرفیت‌های مردمی در حل مشکلات است. رهبر انقلاب حضرت آیت‌الله خامنه‌ای ضمن اشاره به سابقه کشور در استفاده از ظرفیت‌های مردمی بر مطالعه  و شناسایی راه‌های استفاده از این ظرفیت تأکید می‌فرمایند: " من همین‌جا به مسئولین محترم، به صاحب‌نظران اقتصادی، به کسانی که علاقه‌مند به سرنوشت کشورند توصیه می‌کنم بنشینند راه‌های مشارکت عموم مردم در مسائل اقتصادی را پیدا کنند ." (خامنه ای، 1402) ^[2]  از سوی دیگر امروز و برای طراحی راهکار و پاسخ به مسائل و مشکلات عمومی حکومت (نظیر فساد، تورم، ناکارآمدی و...) علاوه بر ترجمه و استفاده از تجربیات جامعه جهانی؛ توجه به تجربه زیسته جامعه ایرانی و سابقه تاریخی کشور می‌تواند مسیر تازه‌ای را در مقابل پژوهشگران مسائل عمومی ایجاد کند.

مقوله حکمرانی به‌صورت عام و مفردات زیر مجموعه آن نظیر حکمرانی خوب و حکمرانی مردمی و... حوزه‌های مطالعاتی هستند که در چند دهه اخیر در رشته‌های مختلف دانشگاهی اعم از علوم اقتصادی، علوم سیاسی، علوم اجتماعی و...  برای پاسخ به این مسائل و نیازهای تازه حکومت‌داری در عصر جهانی‌شدن مطرح شده است. اگر چه تا رسیدن به یک جمع‌بندی جامع و نهایی در خصوص مفهوم وارداتی “حکمرانی” همانند سایر مفاهیم غیربومی (نظیر توسعه، دموکراسی و...) نیاز به مطالعات و تأملات بیشتر در خود این مفهوم و نسبت آن با جامعه ایرانی و مطالعه سایر نهادهای مردمی و انقلابی برای رسیدن به چهارچوب نهایی است. اما در این مقاله با بازخوانی تجربه تأسیس یکی از نهادهای انقلابی یعنی جهاد سازندگی از منظر مؤلفه­های حکمرانی مردمی تلاش شود تا چارچوب مفهومی برای تبیین حکمرانی مردمی ارائه شود. سؤال اصلی در این پژوهش تبیین چارچوب مفهومی است که بتواند مؤلفه‌های حکمرانی مردمی را در تجربه جهاد سازندگی تبیین نماید.

مبانی نظری

واژه یونانی Kubernan  که هدایت‌ یا اداره‌کردن را افاده می‌کند، ریشه اصطلاحی واژه حکمرانی است که افلاطون در تشریح طراحی نظام حکومت (System Of Rule) از آن استفاده کرده است. ریشه واژه Gubenare در لاتین قرون میانه نیز همین اصطلاح بود که در معنای لاتینی نیز قانون‌گذاری یا راندن یا هدایت‌کردن معنا می‌دهد. این واژه در فرهنگ فشرده آکسفورد هم معنا با واژه حکومت (Government) شرح شده است. در اینجا حکمرانی «عمل (act) یا روش (Manner) حکم‌راندن (Governing) و همچنین اداره (Office) یا وظیفه (Function) حکم‌راندن است».  حکم‌راندن به معنی «حکم‌فرمایی یا کنترل‌کردن با استفاده از اختیار و همچنین بودن در حکومت» است. (هداوند،1384: 53)

از منظر اصطلاحی، اصطلاح حکمرانی تا پیش از دهه 1990 میلادی در معنایی مشابه حکومت استفاده می شد اما بتدریج استفاده از این لفظ در معنای تازه از دهه 1990 شروع شد. (زاهدی و همکاران، 31:1391). یکی از تحولاتی که در طرح معنای تازه حکمرانی تأثیرگذار بود پایان جنگ سرد و تغییر دیدگاه‌ها نسبت به حضور دولت در اقتصاد و جامعه بود. در دوران پس از جنگ سرد فی الجمله پذیرفته شده بود که کارایی و اثربخشی دولت همراه با حجم کوچک بدنه بروکراسی نیاز جدید جامعه است. در این مرحله تمرکز بر فرآیند حکمرانی به معنای رویه‌ها و ساختارهای منجر به تأثیرگذاری بیشتر با محوریت مفهوم حکمرانی خوب مورد توجه قرار گرفت (N.Botchway.2000.PP.1-2)  حکمرانی یک سازمان یا یک اداره نیست و نیاز به مکان فیزیکی یا فرمانده‌ای مشخص ندارد بلکه حکمرانی از جنس فرآیند است که تصمیم‌گیری و اجرای تصمیمات را در میان بازیگران متعدد رسمی یا غیردولتی ممکن می‌کند( ابوالحسنی،1391: ۱۰).

اصطلاح حکمرانی در برنامه‌های عمرانی سازمان ملل به معنی اعمال قدرت به‌منظور اداره کشور و در همه سطوح سیاسی اقتصادی به‌کاررفته است. در گزارش کمیسیون حکمرانی در سال ۱۹۹۵ حکمرانی ترکیبی از روش‌های فردی نهادی و خصوصی و عمومی است که در جهت اداره امور عمومی استفاده می‌شود. ماهیت حکمرانی فرآیندی است که شامل همه نهادهای رسمی و غیررسمی می‌شود تا از طریق آن فرآیند اقدام مشارکت‌جویانه را اتخاذ کند (unescap,2023) بنابراین حکمرانی را می‌توان کنش، شیوه یا سیستم اداره دانست که در آن مرزهای بین سازمان‌ها و بخش عمومی و خصوصی در سایه یکدیگر محو می‌شوند. جوهره حکمرانی به وجود روابط متعامل بین و درون حکومت و نیروهای غیرحکومتی اشاره دارد(شیرعلی 1400 :14).

همگام با مفهوم حکمرانی، طرح مفهوم "حکمرانی خوب" را شاهد هستیم که  طرح  این اصطلاح به مقدمه گزارش توسعه جهانی رئیس بانک جهانی منصوب می‌شود. در سال‌های بعد نیز نهاد بانک جهانی با انتشار گزارش‌های حکمرانی و توسعه، حکمرانی خوب را مهم‌ترین عامل توسعه اقتصادی مشخص کرد(هداوند،1388: 20) مسیر طرح ایده حکمرانی خوب از اسناد نهادهای مالی و پولی بین‌المللی، ابعاد تازه‌ای از نظریه حکمرانی را روشن می‌کند. در حقیقت  نظریه حکمرانی پاسخی تکراری در پوششی تازه است تا در دل نظریه حکمرانی، الگویی از توسعه متناسب با اهداف سازمان‌های جهانی و با درنظرگرفتن ویژگی جهان امروز برای کشورهای درحال‌توسعه ارائه شود (سید محسنی، 1389:113). اینکه طرح نظریه از سوی نهادهای بین‌المللی هم‌زمان با کمک‌های مالی و فنی برای اجرایی‌شدن این مفهوم نظری اتفاق افتاد (قلی‌پور،1387: 7) می‌تواند موید خوبی برای این تحلیل باشد که از موضوع این مقاله خارج است.

مردمی‌سازی حکمرانی یا حکمرانی مردمی نیز یکی از مفاهیمی است که به‌تبع طرح و استفاده از اصل مفهوم حکمرانی خوب مورداستفاده کنشگران مختلف قرار گرفته است. در اسناد و مطالعات مربوط به حکمرانی خوب از یک چهارچوب مفهومی برای تبیین مؤلفه‌های حکمرانی خوب استفاده می‌شود. (unescap. 2023)  که شامل موارد زیر است:

مشارکت‌، وفاق محوری، پاسخگویی، شفافیت، انعطاف‌پذیری، کارآمدی و اثربخشی، منصفانه و فراگیر، حاکمیت قانون.

مردمی‌سازی حکمرانی ریشه در مفهوم مشارکت  از نظریه حکمرانی دارد در حقیقت حکومت‌های دموکراتیک به‌جای بروکراسی سنتی دولت‌محور از مدیریت مردم‌محور مشارکت‌جو استفاده می‌کنند.

حکمرانی مردمی حرکت در جهت جبران مشروعیت حاکمیت است در این مدل با کمک قالب‌های مختلف نظیر انجمن‌ها و گروه‌ها مشارکت مردم را می‌توان تعمیق داد تا حداکثر شهروندان در فرآیند سیاست‌گذاری مشارکت داشته باشند (BUA&BUSSU,2021: 718)  مردمی‌سازی از مراتب و درجات مختلفی برخوردار است. در اولین گام حساس شدن مردم نسبت به اجتماع و گام بعدی آن آگاه شدن و اطلاع‌پیداکردن نسبت به امر حکمرانی است، حق مردم بر اطلاع از اتفاقاتی که در جامعه می‌افتد در این مرحله مطرح می‌شود. سطح بعدی مردمی‌سازی، گرفتن مشاوره و اهمیت‌دادن به نظرات مردم است و سطح بالاتر نقش‌پذیری و ایفای نقش در کارهای اجرایی است(شیرعلی،1400: 18).

حکمرانی تلاش می‌کند تا مشارکت مستقیم شهروندان را نهادینه کند و تفاوت حکمرانی خوب با حکمرانی مردم‌سالار در این است که حکمرانی خوب بیشتر بر تصمیم‌گیری کارآمد و منافع کاربران خدمات تمرکز دارد؛ اما حکمرانی مردم‌سالار بیشتر بر حقوق شهروندی و عدالت اجتماعی  تأکید دارد (BUA&BUSSU,2021: 731).

مردمی‌سازی حکمرانی به تلاش‌های جنبش‌های اجتماعی و نهادهای غیردولتی برای خلق فضاهای جدید مشارکتی در کلیه عرصه‌های حکمرانی اشاره دارد که این مشارکت منجر به تغییر و شکل‌دهی مجدد به رویه‌های حکمرانی می‌شود. مردمی‌سازی حکمرانی تلاش دارد قدرت عمومی را مجدداً سازماندهی نماید و از طریق طرح‌های مشارکتی نهادی که مردم‌محور است از تسلط نخبگان متنفذ محلی جلوگیری کند(شیرعلی، 1400:11).

به نظر می‌رسد با توجه با اینکه از عمر مفهوم حکمرانی به طور عام و حکمرانی مردمی به طور خاص مدت زیادی نمی‌گذرد، در خصوص تعریف و مفهوم و ابعاد حکمرانی مردمی هنوز وحدت نظر و اجماعی شکل نگرفته است. به‌عنوان‌ مثال در برخی آثار حکمرانی مردمی معادل Popular Governance برداشت شده (میراحمدی 1402 : 49) در برخی دیگر Governance  Democratic مورد توجه بوده (نصیری، 1400:31)، همچنین حکمرانی مردمی با Peopleized    Governance معادل سازی شده است ( بشری، 1398: 7) و می توان به این فهرست اصطلاحات  
participatory governance و democracy-driven governance را نیز افزود.  که همین بررسی مختصر نیز نشان می دهد که استفاده از مفهوم حکمرانی مردمی در ابتدای راه است.

پیشینۀ پژوهش

پژوهش‌های انجام شده در این حوزه به دو دسته اساسی تقسیم می‌شود برخی از پژوهش‌ها بر موضوع حکمرانی مردمی تمرکز دارد و برخی دیگر با تمرکز بر جهاد سازندگی مطالعه این نهاد و استخراج دلالت‌هایی برای حکمرانی می‌پردازند.

در دسته اول یعنی مطالعات حکمرانی مردمی تابه‌حال پژوهش‌های اندکی صورت‌گرفته است. سهیلی در مقاله "حکمرانی اسلامی مردم پایه بر اساس مدیریت جهادی با تأکید بر بیانیه گام دوم انقلاب" نظریه مردم‌سالاری دینی را به‌عنوان محور طراحی حکمرانی اسلامی مبنا قرار می‌دهد. او با روش تحلیلی توصیفی در محورهای ساختاری، رفتاری و زمینه‌ای بر مدیریت جهادی تمرکز و تأکید می‌کند و کمتر متعرض حکمرانی مردمی می‌شود(سهیلی، 1400: 107).

کاظمی در مقاله "چگونگی مردمی‌سازی حکمرانی در حوزه مدیریت شهری" به دنبال پاسخ این سؤال است که چگونه مشارکت شهروندان در حکمرانی هزینه‌های شهر را کاهش می‌دهد. او در نتیجه‌گیری با ارائه مدل سه‌گانه: شهر، شهروند و شهرداری تلاش می‌کند چگونگی حکمرانی شهری مردم پایه را توصیف کند (کاظمی، 1400:1).

میراحمدی در مقاله وقف و مشارکت در حکمرانی مردمی با روش توصیفی تحلیلی نشان می‌دهد که در نسبت بین وقف و حکمرانی مردمی در سه زمینه حق مشارکت مردم، قلمرو مشارکت و تداوم مشارکت نسبت معناداری وجود دارد. از نتایج این پژوهش ارائه یک الگوی پیشنهادی است که در چهار ویژگی حکمرانی مردمی: مستقل‌بودن، مدنی بودن، غیرانتفاعی بودن و داوطلبانه بودن تبیین می‌شود(میراحمدی،1402: 66).

شیرعلی در مقاله " مفهوم‌شناسی مردمی‌سازی حکمرانی" در صدد است تا با مرور ادبیات حوزه حکمرانی مردمی، این مفهوم را از ابعاد مختلف مورد تحلیل و بررسی قرار دهد. در این تحقیق حکمرانی مردمی در مدلی با سه مؤلفه مشارکت و درگیرکردن مردم، برابری و سازمان‌های غیردولتی و مردمی تبیین می‌شود.

ابوالحسنی در پژوهش حکمرانی مردم‌سالارانه  از منظر دموکراسی به حکمرانی می‌پردازد و در پاسخ به این سؤال که حکمرانی مردم‌سالارانه چیست؟ و کارکرد آن در جوامع دموکراتیک چه باید باشد، ضمن بررسی مؤلفه‌های جهانی حکمرانی خوب بر دو مؤلفه ارائه خدمات و حاکمیت قانون تأکید می‌کند. (ابوالحسنی، 1391:14)

در دسته دیگر مطالعاتی است که بر جهاد سازندگی و استخراج الگوهایی مردم پایه از تجربه جهاد تمرکز دارد.

اصلی پور در مقاله تبیین ابعاد و مؤلفه‌های الگوی مدیریت جهادی با استفاده از روش داده ‌بنیاد  الگویی متشکل از: عمل صالح مشارکتی، ماهیت نهادی سازمان، ایستادگی پای رهبر، تعهد حاکمیت سنن الهی و اعتمادبه‌نفس نهادی را به‌عنوان الگوی مدیریتی مستخرج از فعالیت‌های جهادی تبیین می‌کند. (اصلی پور، 1396: 427)

ظهوریان در مقاله شناسایی مؤلفه‌های فرهنگ‌سازمانی جهادی با تکیه ‌بر تجربه مدیران جهاد با استفاده از تحلیل مضمون به نتایجی شامل: دین‌محوری، سبک زندگی دینی، فرهنگ متعالی کار، همکاری و مشارکت و مردم مداری به‌عنوان مؤلفه‌های فرهنگ‌سازمانی جهادی اشاره می‌کند (ظهوریان، 1397 :147)

روح‌اللهی در الگوی شکل‌گیری نوآوری اجتماعی در جهاد، جهاد سازندگی را به‌مثابه یک نهاد نوآور اجتماعی در نظر گرفته و  فرآیندی که با "ایجاد اضطرار محرک بر محوریت ولی" شروع شد و با "شکل‌گیری اولیه مبتنی بر نیت‌مندی جهادی و تربیت نوین اسلامی" ادامه یافت و بر بستر "ساختاری جهادی" و در محیط و فرهنگی با "کنش جهادی" توسعه و قوام پیدا کرد و در نهایت موجب "بسیج عمومی و احیای فرهنگ یاریگری" به‌منظور رفع نیازهای جامعه توسط آحاد مردم شد را الگوی نوآوری اجتماعی در جهاد معرفی می‌کند(روح‌اللهی 1397: 91).

قائدعلی در فرهنگ سازمانی حاصل از مدیریت جهادی؛ مطالعه موردی جهاد سازندگی در دفاع مقدس  با مطالعه فرهنگ حاکم در جهاد  سازندگی به عناصر ایمان، معنویت، آرمان‌گرایی و داشتن اهداف بلند و مقدس؛ زیر پانهادن فرهنگ مادی و مادی‌گرایی و  در نتیجه خدمت به مردم، جوشش و تحرک ذاتی، ناخالص، ایثار، تعاون و تالش، تعهد، سادگی، پرهیز از اسراف، مشورت، مشارکت، سخت‌کوشی، حضور در مناطق محروم، جسارت، خطرپذیری به‌عنوان مؤلفه‌های فرهنگ جهادی اشاره می‌کند(قائد علی، 1393: 63).

همان‌طور که بررسی فوق نشان می‌دهد ازآنجاکه ادبیات حکمرانی مردمی به‌تازگی در حال طرح در سطح جوامع آکادمیک است، در خصوص ارائه چارچوبی برای حکمرانی مردمی که مبتنی بر ویژگی‌های بومی جامعه ایران باشد، تحقیقات چندانی صورت نگرفته است. از سوی دیگر اگر چه جهاد سازندگی به‌ عنوان نهادی انقلابی همواره موردتوجه جامعه علمی بوده و به مردم‌محور بودن این نهاد در تحقیقات مختلف اشاره شده است؛ اما تحقیقی ازاین‌جهت که حکمرانی در جهاد چطور مبتنی بر مردم صورت می‌گرفته تابه‌حال صورت نگرفته است.

روش‌شناسی پژوهش

روش پژوهش حاضر، از نوع پژوهش‌های کیفی است که با استفاده از نظریه زمینه‌ای (گراندد تئوری) به روش سیستماتیک انجام شده است. استفاده این روش در مواردی است که نظریه‌ای برای توضیح پدیده‌های اجتماعی در دسترس نیست و یا ممکن اساساً علی‌رغم وجود نظریه‌ای، از دیدگاه محقق این نظریات از نقص عمده برخوردار هستند (بامری، 1401: 204).

گلیزر و استروس باهدف ایجاد روشی که به‌وسیله آن از جزئیات و داده‌های خرد بتوان یک نظریه را استخراج کرد، روش زمینه‌ای یا داده‌بنیاد را پیشنهاد کرده‌اند. گلیزر بیان می‌کند که از طریق مقایسه پی‌درپی اطلاعات خرد می‌توان فرضیه‌های مربوط به هم را در قالب یک نظریه تدوین کرد. (گلیزر،1992.) استراوس هم روش زمینه‌ای را راهبردی می‌داند که استقرایی و منظم، از دل رویه‌ها برای یک پدیده خاص نظریه‌پردازی می‌کند (دانایی‌فرد و دیگران؛1383؛130) گلیزر مهم‌ترین تفاوت روش زمینه‌ای را با دیگر روش‌ها در نظریه‌پرداز بودن این روش می‌داند. در حقیقت روش‌های دیگر بیشتر یک نظریه پیشین را در نسبت با داده‌ها آزمایش می‌کنند و روش زمینه‌ای از دل داده‌ها نظریه تازه‌ای ایجاد می‌کند(گلیزر،1998:37).

 در روش نظریه زمینه‌ای فرآیند نظریه‌پردازی شامل این مراحل می‌شود:

1. تدوین برنامه‌های کدگذاری باز برای ثبت و ضبط جزئیات، تنوع و پیچیدگی مشاهدات و دیگر مواد پژوهشی به دست آمده.
2. نمونه‌برداری داده‌ها و موردها براساس موجبات نظری، و در حین پیش رفتن تحلیل، به منظور توسعه تئوری نوظهور(نمونه‌برداری تئوریک)
3. مقایسه‌کردن مستمر نمونه‌های داده‌ای، موردها و مقوله‌ها برای یافتن شباهت‌ها و تفاوت‌های مفهومی(روش مقایسه مستمر)؛
4. نگارش یادداشت‌های نظری به منظور مورد مداقه قرار دادن مفاهیم و پیوندهایی که برای تئوری موجود، در حال ظهوراند؛
5. ادامه دادن مقایسات و استفاده از نمونه‌برداری تئوریک تا زمانی که هیچ دیدگاه مربوط جدید و بیشتری نباشد که بتوان به آن دست یافت. (کفایت نظری)
6. پرداختن به کدگذاری متمرکزتر بر مقوله‌های محوری انتخاب شده؛
7. بکارگیری فنونی برای این‌که تحلیل از شکل توصیفی به سطوحی تئوریک‌تر نزدیک شود. (نظیر نگارش تعاریف مقوله‌های محوری و ساختن مدل‌های مفهومی)

در روش زمینه‌ای محقق در سه مرحله کدگذاری را انجام می‌دهد. کدگذاری فرآیندی است که در آن محقق مفهوم‌سازی، فروکاهی، مقوله پردازی و تناسب بخشی به مقوله‌ها را انجام می‌دهد. (استراوس و..، 1391، ص 35-46) در این تحقیق در گردآوری داده از نمونه‌گیری هدفمند استفاده شده است. و از بین فعالان و کنشگران شناسایی شده در گروه تخصصی جهاد سازندگی واحد تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی (حدود 100 سوژه) افرادی که آشنایی و تجربه زیسته کافی در جهاد سازندگی داشته اند انتخاب شده اند. در این مسیر از نرم‌افزار maxqda 2018  برای تجزیه و تحلیل داده ها استفاده شده و تا رسیدن به حد اشباع نظری از مجموع 15 مصاحبه ، 255 کد مجزا استخراج شد.

شکل 1. نمونه صفحه کدگذاری شده به کمک نرم‌افزار

سؤالات پژوهش

سؤال اصلی:

 حکمرانی مردمی بر اساس تجربه جهاد سازندگی چگونه صورت‌بندی می‌شود؟

سؤالات فرعی:

فرآیند حکمرانی مردمی بر اساس تجربه جهاد سازندگی چگونه تبیین می‌شود؟

زمینه‌ها و علل تحقق حکمرانی مردمی بر اساس تجربه جهاد سازندگی چیست؟

راهبردهای نیل به حکمرانی مردمی و نتایج آن باتوجه‌به تجربه جهاد سازندگی کدام‌اند؟

یافته‌های پژوهش

مطابق مراحل اجرای روش زمینه‌ای، هر سه مرحله کدگذاری هم‌زمان با هم پیش می‌رود. یعنی در مرحله و لایه کدگذاری باز این مفاهیم هستند که شناسایی می‌شود و هم‌زمان رابطه بین این مفاهیم بررسی می‌شود و تلاش می‌شود ابعاد مختلف مفاهیم از منظر مختصات و ویژگی‌ها مورد مقایسه و بررسی قرار گیرد. از دل مفاهیم نیز به‌تدریج مقوله‌ها خود را نشان می‌دهند. در جداول زیر بخشی از فرآیند طی شده بین متون و مفاهیم و مقوله ملاحظه می‌شود.

جدول 1. وحدت مردم و حکمرانی

جدول 2. قدسیت بخشی به فرآیند حکمرانی

در ادامه مسیر و در یک فرآیند رفت و برگشتی، از دل مفاهیم و مقوله‌ها، تلاش می‌شود تا مقوله‌های اصلی شناسایی و اصطلاحاً پرورده شود. جدول زیر  به‌عنوان نمونه رابطه بین مقوله‌های اصلی و فرعی و فرآیند پرورده شدن مقولات را بیان می‌کند.

جدول 3. فرآیند تعاملی از متون به مفاهیم و مقولات

در کدگذاری محوری تلاش می‌شود تا رابطه بین مفاهیم و مقوله‌ها مشخص شود. این رابطه در محورهایی نظیر مقوله اصلی، زمینه وقوع، علت‌ها، پیامدها و شرایط مداخله‌گر و راهبردها تفصیل پیدا می‌کند.

قضایای پژوهش

مراد از قضیه در روش زمینه‌ای رابطه مفهومی بین مقولات با هم و زیر مقوله‌های آن‌هاست. قضایای زیر از نتایج فرآیند پرورش مقوله‌ها منتج شده است:

حکمرانی مردمی در جهاد به معنای وحدت و یکی‌شدن کامل مردم با فرآیند و اجزای حکمرانی است.

علت فاعلی وقوع حکمرانی مردمی الهی و قدسی شدن فرآیند حکمرانی است.

بستر وقوع حکمرانی مردمی، فرهنگ دینی جامعه است که در قالب نیروهای  انسانی انقلابی و معنویت‌گرا که در سازمانی بافرهنگ عدالت‌خواه و ساختاری انسان‌محور زمینه اصلی بروز حکمرانی مردمی را فراهم می‌کنند.

شرایط  مداخله‌گر که می‌تواند موجب تغییر و تسهیل و یا تأخیر در پدیده شود در اینجا محوریت رابطه امام و امت در جامعه، رابطه مبتنی بر اعتماد و نقش صرفاً تسهیل‌گر حاکمیت در حکمرانی هستند.

راهبردها که همان پاسخ‌های ارائه شده برای کنترل، اداره و برخورد با پدیده اصلی هستند شامل محوریت شوراها، مدیریت از پایین‌ به ‌بالا، تصمیم‌گیری میدانی، رضایت مردم به‌عنوان محور هدف‌گذاری و یادگیری حین عملیات هستند.

پیامدها یا تبعات به ما می‌گویند که در نتیجه تحقق راهبردها  تحت چنان شرایطی  چه نتایجی پیش‌آمده یا پیش می‌آید. بن‌بست شکنی و در نتیجه رشد  با سرعت حیرت‌آور، آزادشدن ظرفیت‌ها و منابع مردمی و تربیت نسلی از مدیران کارآمد از پیامدهای وقوع حکمرانی مردمی است.

شکل 2. مدل تبیین‌کننده حکمرانی مردمی بر اساس تجربه جهاد سازندگی

روایت مدل حکمرانی مردمی بر اساس تجربه جهاد سازندگی

همان‌طور که در قسمت بررسی پیشینه نظری ملاحظه شد، سؤال از چیستی و کیفیت حکمرانی مردمی به یکی از سؤالات مطرح مطالعات حوزه حکمرانی تبدیل شده و هر کدام از مکاتب فکری تلاش می‌کند تا مبتنی بر مبانی خود تحلیل و تجویز لازم را ارائه نماید. از سوی دیگر یکی از تفاوت‌های اصلی روش‌های کیفی در مقایسه با روش‌های کمی، موضوع تعمیم‌پذیری است. در واقع با اینکه روش کیفی می‌تواند شناخت عمیقی از موضوع مورد مطالعه ارائه دهد؛ اما الزاماً منطق روش کیفی به‌تنهایی از تعمیم نتایج پژوهش دفاع نمی‌کند. بااین‌وصف مطالعه جهاد سازندگی می‌تواند گام اول در طراحی مدل حکمرانی مردمی مبتنی بر مبانی اسلامی و شرایط بومی باشد. برای تکمیل و توسعه این مطالعات لازم است از یک‌ سوء بحث حکمرانی به طور عام و حکمرانی مردمی به طور خاص در نسبت با مبانی دینی و فلسفی و منابع اسلامی مورد مداقه قرار بگیرد و  از سوی دیگر تجربیات دیگری نظیر بسیج مستضعفین، نهضت سوادآموزی و... هم که هم‌زمان با جهاد سازندگی به وجود آمده‌اند موردتوجه قرار بگیرد. از سوی دیگر محدودکردن مطالعات به محدوده گذشته تاریخی می‌تواند در پیشنهاد نسخه امروزین مشکل عدم انطباق را رقم بزند. به همین جهت مطالعه تلاش‌های مشابه امروزین نظیر تجربه استفاده از ظرفیت‌های مردمی در مواجهه با پاندمی کرونا (طرح شهید سلیمانی) و مطالعات دلالت ‌پژوهی می‌تواند ادامه مسیر تا پاسخ به الگوی حکمرانی مردمی در زیست‌بوم ایرانی و اسلامی باشد.

روش برازش:

ازآنجاکه روش‌های کیفی ماهیت متفاوتی از روش‌های کمی دارند، باهدف اطمینان از روایی پژوهش از نظر اساتید صاحب‌نظر در حوزه حکمرانی مردمی و حوزه جهاد سازندگی استفاده شده و در کدگذاری محوری از  دیدگاه‌های ایشان استفاده شد.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد‌ها

باتوجه‌به سؤال اصلی پژوهش که مدل تبیین‌کننده فرآیند و زمینه‌های تحقق حکمرانی مردمی بر اساس تجربه جهاد سازندگی است، مدل نهایی با ابعاد زیر استخراج گردید:

مقوله اصلی: حکمرانی مردمی در جهاد به معنای وحدت و یکی‌شدن کامل مردم با فرآیند و اجزای حکمرانی است.

علت فاعلی: الهی و قدسی شدن فرآیند حکمرانی است که منجر به وقوع حکمرانی مردمی در جهاد شده است.

شرایط مداخله‌گر: که می‌تواند موجب تغییر و تسهیل و یا تأخیر در پدیده شود در اینجا محوریت رابطه امام و امت در جامعه، رابطه مبتنی بر اعتماد و نقش صرفاً تسهیل‌گر حاکمیت (به‌جای تصدی‌گری) در حکمرانی هستند.

شرایط زمینه‌ای: فرهنگ دینی جامعه است که در قالب نیروهای  انسانی انقلابی و معنویت‌گرا که در سازمانی بافرهنگ عدالت‌خواه و ساختاری انسان‌محور زمینه اصلی بروز حکمرانی مردمی را فراهم می‌کنند.

راهبردها: که همان پاسخ‌های ارائه شده برای کنترل، اداره و برخورد با پدیده اصلی هستند شامل محوریت شوراها، مدیریت از پایین‌به‌بالا، تصمیم‌گیری میدانی، رضایت مردم به‌عنوان محور هدف‌گذاری و یادگیری حین عملیات هستند.

پیامدها: یا تبعات به ما می‌گویند که در نتیجه تحقق راهبردها  تحت چنان شرایطی  چه نتایجی پیش‌آمده یا پیش می‌آید. بن‌بست شکنی و در نتیجه رشد با سرعت حیرت‌آور، آزادشدن ظرفیت‌ها و منابع مردمی و تربیت نسلی از مدیران کارآمد از پیامدهای وقوع حکمرانی مردمی است.

فهرست منابع

ابوالحسنی، الهه، 1391 ،حکمرانی مردم سالارانه، فصلنامه سیاست، دوره ۴۲ ،بهار ۱۳۹۱، شماره ۱ ،  1 – 19

استراوس، آنسلم 1394،  کوربین، جولیت. ، اصول و مبانی پژوهش کیفی فنون و مراحل تولید نظریه زمینه‌ای، ترجمه ابراهیم افشار،تهران: نشر نی.

اصلی پور، حسین، 1396 ،تبیین ابعاد و مؤلفه‌های الگوی مدیریت جهادی مبتنی بر رویکرد نظریه داده بنیاد(مقاله علمی وزارت علوم) مطالعات مدیریت انتظامی سال دوازدهم پاییز ۱۳۹۶ شماره ۳ 427 – 450

بامری، محمد، 1401، سیف الله فضل الهی قمشی، ررسی کوتاه از تئوری گراندد و اهمیت این تئوری، فصلنامه پژوهش‌های علوم مدیریت سال چهارم، شماره ،12 پاییز 1401ب

بشری خاوه، حسین، 1398 ، الگوی پارادایمی حکمرانی مردمی در فضای مجازی بر اساس نظریه مردم سالاری پایان نامه کارشناسی ارشد رشته معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات گرایش مطالعات سیاستگذاری دینی استاد راهنما: دکتر محمدصادق نصراللهی استاد مشاور: دکتر محمدرضا اصنافی دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق

خامنه‌ای، سیدعلی (1402) بیانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی، قابل دسترسی از:

https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=52275

دانایی فرد، حسن؛  1383، الوانی، مهدی و آذر، عادل. ؛ روش شناسی پژوهش کیفی در مدیریت: رویکردی جامع ، تهران: انتشارات صفار.

روح اللهی ، مهدی،  1397 ، حبیب الله طباطباییان منوچهر منطقی جهانیار بامداد صوفی ، الگوی شکل‌گیری نوآوری اجتماعی در جهاد سازندگی،  مدیریت اسلامی سال 26 تابستان 1397 شماره 2

زاهدی، شمس الســادات؛ 1391 ،ابراهیم‌پــور، حبیــب. حکمرانی مبتنی بر پایداری با تأکید بر حفاظت محیطی« تهران: انتشارات سمت، چاپ اول.

سید محسنی باغسنگانی، مهدی1389، »تأثیر نظریه حکمرانی خوب بر قانون مدیریت خدمات کشوری«، پایان نامه کارشناسی ارشد به راهنمایی ولی رستمی، دانشکده معارف اسلامی و حقوق، دانشگاه امام صادق، زمستان .1389

سهیلی، حمیدرضا ، 1400 ،حکمرانی اسلامی مردم پایه بر اساس مدیریت جهادی با تأکید بر بیانیه گام دوم انقلاب بهرام مرادی ،فصلنامه حکمرانی متعالی دوره 2، شماره 4 - شماره پیاپی 8 سال دوم، شماره 4 (پیاپی 8)، زمستان 1400 مهر 1401 صفحه 139-107

شیرعلی، اسماعیل، 1400 ، مفهوم‌‌شناسی مردمی‌سازی حکمرانی، فصلنامه حکمرانی متعالی، دوره 2، شماره 4 - شماره پیاپی 8 سال دوم، شماره 4 (پیاپی 8)، زمستان 1400 مهر 1401 صفحه 11-30

ظهوریان ابوترابی، میثم، 1397 ، سعید مرتضوی محمد لگزیان محمدمهدی فراحی شناسایی مؤلفه‌های فرهنگ سازمانی جهادی با تکیه بر تجربه مدیران جهاد سازندگی(مقاله علمی وزارت علوم)  مدیریت اسلامی سال ۲۶ بهار ۱۳۹۷ شماره ۱ 147 - 183

قائدعلی حمیدرضا 1393 محمدحسین مشرف جوادی فرهنگ سازمانی حاصل از مدیریت جهادی؛ مطالعه موردی جهاد سازندگی در دفاع مقدس  مهندسی فرهنگی سال هشتم بهار 1393 شماره 79

قلی‌پور، رحمت‌الله، 1387،حکمرانی خوب و الگوی مناسب دولت، معاونت پژوهشی دانشگاه آزاد، چاپ اول، 1387، صفحه 7

کاظمی، سیدجلیل، 1400، چگونگی مردمی سازی حکمرانی در حوزه مدیریت شهری یا روش‌هایی برای پایه گذاری حکمرانی مردمی در شهر تهران، سومین همایش حکمرانی متعالی تهران

 میراحمدی،  منصور، 1402، وقف و حکمرانی مردمی ،پزوهشنامه مطالعات وقف ، دوره 1، شماره 1 - شماره پیاپی 1 فروردین 1402 صفحه 49-66

نصیری، آرش، 1400 ،زرقانی محمد سلگی، سیر تحول حکمرانی مردم پایه در ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، حکمرانی متعالی ،سال دوم زمستان 1400 شماره 8

هداوند ،مهدی،1388،نظارت قضایی بر اعمال اداری از منظر حکمرانی خوب؛ پایان نامه دوره دکتری زیر نظر دکتر سیدفاطمی،صفحه 20

هداوند، مهدی، 1384، حکمرانی خوب، توسعه، حقوق بشر، نشریه حقوق اساسی، سال سوم،شماره 4، صفحات 51 تا 86

Glaser, B. (1992). Basics of grounded theory analysis: emergence vs. Sociology Press, Mill Valley, CA.

 Glaser, B. (1998). Doing grounded theory: Issues and discussions. Sociology Press. Mill Valley, CA.

N.Botchway.Francis,”Good Governance:The Old,The New,The principle and the elements”.13 fla,j,int ,I.L.159.2000-2001.PP.1-2

UN ESCA P  2023 "what Is Good Governance

 https://www.unescap.org/sites/default/files/good-governance.pdf 31/10/2023

.BUA, ADRIAN, 2021,  SONIA BUSSU, Between governance-driven democratisation and democracy-driven governance: Explaining changes in participatory governance in the case of Barcelona, European Journal of Political Research, Volume 60, Issue 3 Pages: 507-760 August 2021

|||

[1]. پژوهشگر، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران                                               1smsmb@gmail.com

[2]."یکی از اشکالات مهمّی که ما داریم، این است که روی راه‌های مشارکت مردم فکر نکرده‌ایم. من همین‌جا به مسئولین محترم، به صاحب‌نظران اقتصادی، به کسانی که علاقه‌مند به سرنوشت کشورند توصیه می‌کنم بنشینند راه‌های مشارکت عموم مردم در مسائل اقتصادی را پیدا کنند. هر جا مردم وارد شده‌اند ما پیشرفت کرده‌ایم. در دفاع مقدّس مردم وارد شدند، ما پیروز شدیم؛ در مسائل سیاسی کشور مردم هر جا وارد شدند ما پیروز شدیم؛ در مسائل اقتصادی هم همین‌جور است؛ [اگر] مردم وارد بشوند، آحاد مردم وارد بشوند، ما پیروز خواهیم شد، موفّق خواهیم شد؛ منتها مردم چه جور وارد بشوند.(خامنه‌ای،  ۰۱/۰۱/ ۱۴۰۲بیانات در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی )"^[2].