بازتاب مفهوم مقاومت در سیره سیاسی- اجتماعی امام کاظم علیه‌السّلام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه قرآن و حدیث، دانشکده معارف اسلامی و الهیات، دانشگاه امام صادق علیه السلام، تهران، ایران

2 دانشجوی مقطع دکتری قرآن و حدیث، دانشکده معارف اسلامی و الهیات، دانشگاه امام صادق علیه السّلام، تهران، ایران

چکیده

مسئله مقاومت راهبرد هوشمندانه امامان معصوم علیهم‌السّلام در مواجهه با طواغیت دوران بوده و در زندگانی اجتماعی امام کاظم (علیه‌السلام) نمود بارزتری دارد. حاکمیت آن زمان استراتژی سرکوب شدید ایشان و یاران، محاصره اقتصادی و در عرصه سیاسی نیز دور نگه‌داشتن ایشان از معادلات جهان اسلام را در پیش گرفته بود. در این میان لازم بود تا امام کاظم علیه‌السّلام راهبرد مناسبی را مناسب با فضای اختناق آن دوران اتخاذ نمایند. بالطّبع ایشان یا باید سیاست تسلیم و سازش با طواغیت و کناره‌گیری از ارزش‌های دینی را پیش ‌می‌گرفتند و یا عزتمندانه در مقابل تحمیل خواسته‌های دشمن به مقاومت می‌پرداختند که صفحات تاریخ اسلام گواه مقاومت ایشان در مقابل خلفای جور بنی‌العباس با تحمل تمامی مشاقّ و ملالت‌هاست و اساسا صفحات تاریخ، تقریبا از گزارش حیاتی ایمن و آسوده و به دور از دلهره نسبت به ائمه علیهم‌السّلام خالی است. بدین‌ترتیب هدف این تحقیق تبیین و صورتبندی راهبرد مقاومت امام کاظم علیه‌ا‌لسّلام در قبال چنین رویکردهایی است که از جانب حکومت جور آن زمان اعمال می‌گردید. با پژوهشی که به روش توصیفی-تحلیلی از لابه‌لای مطالعه‌ی سیره آن جناب علیه‌السّلام برآمد مشخص گردید که مقاومت ایشان متناسب با شرایط سیاسی جامعه در دو محور مقاومت ایجابی و سلبی شکل گرفت. مقاومت ایجابی بیشتر در قالب مقاومت علمی، ابراز عدم مشروعیت حکومت، نفوذ در دستگاه حاکمیت، تجدید یاد و خاطره سیدالشهداء علیه‌السّلام به عنوان سمبل مقاومت، مقاومت اقتصادی، رویارویی فرهنگی و حمایت از جنبش‌های انقلابی به صورت غیرمستقیم بود. مقاومت سلبی ایشان نیز عمدتاً در دو محور اقتصادی و سیاسی در قالب اعتمادزدایی از حاکمیت طواغیت زمان و در مدار راهبردهایی که نظام سلطه را به چالش می‌کشید طرح‌ریزی و استوار شده بود. مقاومت ایشان گرچه تشنج‌آفرینی فعالیت‌های بی‌پروا و بی‌پرده را نداشت، اما هرگز رنگ و بوی قشری و نمادین به خود نگرفت و در بی‌پشتوانه ساختن سلطه حکمرانان فاجر به شدت مؤثر افتاد و از این جهت میدان‌داری مبارزه سلبی با جباران دوران در چهره قهرمان و مقاوم ایشان انعکاس یافت و همین امر شخصیت ایشان را در دوران مبارزه ممتاز نموده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

The Reflection of the Concept of Resistance in the Socio-Political Conduct of Imam al-Kazim (peace be upon him)

نویسندگان [English]

  • Meysam Motiee 1
  • Morteza Soltani 2
1 Assistant Professor, Department of Quran and Hadith Studies, Faculty of Islamic Studies and Theology, Imam Sadiq University, Tehran, Iran.
2 PhD student in Quran and Hadith Studies, Faculty of Islamic Studies and Theology, Imam Sadiq University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The concept of resistance constituted a strategic approach of the infallible Imams in confronting the tyrannical rulers of their time, and it is particularly evident in the socio-political life of Imam al-Kāẓim (peace be upon him). The Abbasid regime adopted severe policies of repression, economic blockade, and political marginalization of the Imam. In such a suffocating atmosphere, Imam al-Kāẓim faced a choice between surrender and compromise with tyranny, or dignified resistance against the imposition of illegitimate demands. Historical records attest to his steadfast resistance against the despotic caliphs of the Abbasid dynasty, despite enduring severe hardships and suffering.
The purpose of this study is to explain and systematize Imam al-Kāẓim’s strategy of resistance in response to the oppressive policies of his time. Using a descriptive-analytical method and through a study of his conduct, it becomes evident that his resistance was shaped along two axes: affirmative (ijabī) and negative (salbī). Affirmative resistance manifested in forms such as intellectual struggle, declaring the illegitimacy of the ruling system, influencing the political apparatus, reviving the memory of Imam al-Ḥusayn (peace be upon him) as the symbol of resistance, economic endurance, cultural confrontation, and indirect support for revolutionary movements. Negative resistance, on the other hand, was primarily economic and political, focusing on undermining public trust in the tyrannical rulers and employing strategies that challenged the legitimacy of their authority. While Imam al-Kāẓim’s resistance avoided reckless or overtly confrontational actions, it never degenerated into superficial or symbolic gestures. Rather, it effectively delegitimized the oppressive rulers and established him as a distinguished exemplar of dignified and enduring resistance in his era.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imam Kazim (peace be upon him)
  • resistance
  • perseverance
  • political character
  • social character

Smiley face

مراجع

قرآن مجید، ترجمه علی مشکینی.
ابن­اثیر جزری، علی بن محمد. ( 1385). الکامل فی التاریخ. بیروت، دارالصّادر.
ابن­اثیر، مبارک بن محمد. (1367). النّهایة فی غریب الحدیث و الأثر. قم، مؤسسه‌ی مطبوعاتی اسماعیلیان.
ابن­ادریس حلی، محمد بن احمد. (1410). مستطرفات السرائر. قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
ابن بابویه، محمد بن علی. (1398). التّوحید. قم، جامعه مدرسین.
ابن بابویه، محمد بن علی. (1378). عیون اخبار الرضا علیه‌السّلام. تهران، نشر جهان.
ابن­سیده، علی بن اسماعیل. (1421). المحکم و المحیط الأعظم. بیروت، دارالکتب العلمیة.
ابن­شهرآشوب، محمد بن علی. (1379). مناقب آل أبی‌طالب علیهم‌السّلام. قم، نشر علامه.
ابن‌عطیه، عبدالحق بن غالب. (1422). المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دارالکتب العلمیة.
ابن­عنبه، احمد بن علی. (1417). عمدة الطالب فی أنساب آل أبی‌طالب علیهم‌السّلام، قم، انصاریان.
ابن­فارس، احمد بن فارس. (1404). معجم مقاییس اللغة. قم، مکتب الإعلام الإسلامی.
ابن­کثیر، اسماعیل بن عمر. (1407). البدایة و النهایة. بیروت، دارالفکر.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین. (1415). الأغانی. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (بی­تا). مقاتل الطالبیین. بیروت، دارالمعرفة.
اربلی، علی بن عیسی. (1381). کشف الغمة فی معرفة الأئمة. تبریز، بنی‌هاشمی.
اردبیلی، محمد بن علی. (1331). جامع الرواة. قم، کتاب‌فروشی مصطفوی.
اسفندیاری، اسماعیل، عیوضی، رحیم، و ولی‌زاده میدانی، رامین. (1402). اقتصاد سیاسی راهبرد مقاومت در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، دوفصلنامه علمی دانش سیاسی، دوره 19، ویژه­ نامه اول.  20.1001.1.20080743.1402.19.0.1.4 :dor.
افتخاری، اصغر. (1399). مقاومت در اسلام؛ نظریه و الگو. تهران، مؤسسه اندیشه سازان نور.
بجنوردی، حسن (1377). «القواعد الفقهیة». قم: نشر الهادی.
بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله. (1413). عوالم العلوم و المعارف و الأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیدة النساء إلی الإمام الجواد علیه‌السّلام. قم، مؤسسة الإمام المهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف.
پیشوایی، مهدی و علیدوست خراسانی، نورالله. (1392). پیشوای آزاده. قم، دفتر نشر معارف.
حرعاملی، محمد بن حسن. (1409). تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة. قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السّلام‌.
حمیری، عبدالله بن جعفر. (1413). قرب الإسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم السّلام.
حمیری، نشوان بن سعید. (1420). شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم. دمشق، دارالفکر.
حیدری، محمد. (1381). معجم الأفعال المتداولة. قم، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة.
خامنه‌ای، سیدعلی. (1390). انسان دویست و پنجاه ساله (بیانات مقام معظم رهبری درباره زندگی سیاسی- مبارزاتی ائمه معصومین علیهم‌السّلام) ، قم، مؤسسه ایمان جهادی، گردآوری و تنظیم: صهبا.
خامنه‌ای، سیدعلی. (1383). گفتاری درباره صبر، تهران، دفتر نشر انقلاب اسلامی.
خطیب بغدادی، احمد بن علی. (1417). تاریخ بغداد او مدینة السّلام. بیروت، دارالکتب العلمیة.
خوارزمی، موفق بن احمد. (1423). مقتل‌الحسین علیه‌السّلام. قم، انوار الهدی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. (1412). مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم.
رضاخواه، علیرضا. (1392). بیداری اسلامی و آینده محور مقاومت. مجله زمانه، شماره 31 و 32، 33-32.
زاهدی‌تیر، اصغر، و امین­ناجی، محمدهادی. (1398). بررسی مفهوم مقاومت با رویکرد اجتماعی در آیات قرآن، نشریه مطالعات تفسیری، 10 (38)، 226-221. 20.1001.1.22287256.1398.10.38.9.0 . dor:
سبط ابن­جوزی، عبدالرحمن بن علی. (1418). تذکرة الخواص. قم، منشورات الشریف الرضی.
سیوطی، جلال‌الدین بن عبدالرحمن. (1408). تاریخ ‌الخلفاء. بیروت، دارالکتب العلمیة.
شوقی ضیف. (1966). تاریخ الأدب العربی؛ العصر العباسی الاول. قاهره، دارالمعارف.
صفدی، خلیل بن ایبک. (1381). الوافی بالوفیات. بیروت، مؤسسة البیان.
طباطبایی، سید محمد حسین. (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم.
طبرسی، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان لعلوم القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
طوسی، محمد بن حسن. (1414). الأمالی. قم، دارالثقافة.
علیدوست، ابوالقاسم 1383. «قاعده نفی سبیل»، مقالات و بررسی ها، 3 (76).
عیاشی، محمد بن مسعود. (1380). تفسیرالعیاشی. تهران، المطبعة العلمیة.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409). «کتاب العین»، قم: نشر هجرت.
فیض­کاشانى، محمدمحسن بن شاه­مرتضى.‏ (1371). نوادر الأخبار فیما یتعلق بأصول­الدّین. تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
قرشی، باقر شریف. (1413). حیاة الإمام موسی‌بن‌جعفر علیهما‌السّلام. بیروت، دارالبلاغه.
قزوینی، سید محمدکاظم. (1414). موسوعة الامام الصادق علیه‌السّلام. قم، بی­نا.
کریمی، ابوالفضل. (1396). نقش جمهوری اسلامی ایران در هویت‌بخشی مجموعه امنیتی محور مقاومت، ماهنامه پژوهش ملل، 2 (20)، 14-1.
کریمی، محمود و بخشی، محمدرضا. (1399). مفهوم‌شناسی "جهاد کبیر" در قرآن کریم و تبیین عرصه‌های آن: دوفصلنامه علمی پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، 8 (2)، 187-206.
کشی، محمد بن عمر. (1409). رجال الکشی-اختیار معرفة الرّجال. مشهد، مؤسسة نشر دانشگاه مشهد.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1407). الکافی. تهران، دارالکتب الاسلامیة.
مامقانی، عبدالله بن محمدحسن. (1352). تنقیح المقال فی علم الرّجال (نسخه‌ی خطی) به قلم احمد بن شیخ محمدحسین زنجانی. نجف، بی­نا.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی. (1403). بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السّلام. بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
محمدی اشتهاردی، محمد. (1374). نگاهی بر زندگی امام کاظم علیه‌السّلام. تهران، نشر مطهر.
مطلق شقور، رفقه نبیل. (2009). أثر حزب‌الله فی تطویر فکر المقاومة و أسالیبها فی المنطقة العربیة (رسالة الماجستیر)، نابلس. جامعة النجاح الوطنی.
معرفت، محمدهادی (1415). التّمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النّشر الإسلامی.
مفید، محمد بن محمد. (1413). الإختصاص. قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید.
نمازی شاهرودی، علی. (1418). مستدرک سفینة البحار، قم، مؤسّسة النّشر الإسلامی.
نوبختی، حسن بن موسی. (1402). فرق الشیعة. بیروت، منشورات دار الاضواء.
سایت­ها
بیانات آیت‌الله خامنه‌ای، دسترسی در: https://farsi.khamenei.ir.
محمدخالد، عمر، (2011م). المقاومة بین قیم الدین الوطنیة، دسترسی در:  www.Edleb.net//https:.
مطالعات میان‌ رشته‌ای تمدنی انقلاب اسلامی
دوره 4، شماره 14 - شماره پیاپی 14
شماره 2(پیاپی 14)- تابستان 1404
مرداد 1404
صفحه 61-90

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 25 فروردین 1404
  • تاریخ بازنگری: 03 خرداد 1404
  • تاریخ پذیرش: 18 خرداد 1404
  • تاریخ انتشار: 01 مرداد 1404

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار