ارزیابی عناصر کالبدی هویت بخش در نمای ورودی ابنیه مسکونی (مطالعه موردی: بافت تاریخی شهر قم)

ارزیابی عناصر کالبدی هویت بخش در نمای ورودی ابنیه مسکونی

(مطالعه موردی: بافت تاریخی شهر قم)

حامد حیاتی^[1]  | محمد منان رئیسی^[2]

چکیده

هویت و شخصیت شهر در بستر تعریف ظرف کالبدی متناسب با مظروف فرهنگی و تمدنی شهر معنی می‌‌یابد. بی هویتی در نماها و بافت شهری امروزی ناشی از استفاده نادرست از الگوهای غیر بومی و اغلب غربی است و لذا شناسایی الگوهای هویت‌‌بخش متناسب با تمدن اسلامی و ارائه آن به معماران و طراحان جهت حل این بحران ضروری است. این پژوهش، با هدف شناسایی عناصر هویت‌‌بخش نماهای خانه‌‌های بافت قدیم قم و با روشی ترکیبی و مشتمل بر برداشت‌‌های میدانی انجام شده‌‌ است و با کمک متون کتابخانه‌‌ای و تحلیل فراوانی عناصر هویت بخش در نمای خانه‌‌های بافت قدیم قم، داده‌‌های کیفی به داده‌‌های کمی تبدیل گردیده است. در ابتدای پژوهش مبانی نظری و مؤلفه‌‌های تأثیرگذار بر آن تعریف شده است و سپس عناصر نماهای خانه‌‌ها بررسی و با روش دلفی، از 20 نفر از معماران صاحب نظر پرسشنامه تهیه گردیده‌‌ که با روش AHP این عناصر وزن دهی شده‌‌اند. خانه‌‌ها به دوبخش خانه‌‌های فرادست و فرودست تقسیم شده‌‌اند که در هر دسته 4 خانه مورد بررسی قرار گرفته‌‌ ‌‌است. در خانه‌‌های فرادست 73.21% و در خانه‌های فرودست 64.28% از عناصر هویت بخش فرهنگ اسلامی (مبتنی بر داده های پژوهش) مشاهده شده ‌‌است. نتایج به دست آمده نشان می‌‌دهد که بافت قدیم قم به لحاظ کیفیت کالبدی، با هویت اسلامی ایرانی تطبیق نسبی دارد. این نتایج از کمک نهادهای مربوطه در جهت بهبود بخشیدن به هویت نمای شهری حمایت می‌‌نماید.

کلید واژه‌ها: نما، هویت، فرهنگ، تمدن اسلامی، قم

مقدمه و بیان مسئله

یعنی نحوه‌ی زیستن و روابط میان انسان‌ها که از فرهنگ جامعه نشـأت می‌گیرد و معماری نیز ظرف زندگی است (رئیسی، 1402: 33)، پس معماری جوهره‌ای دارد که بیانگر هویت سازنده‌ی آن است. بنابراین معماری در مرحله‌ی اول، بازگوکننده‌ی ارزش‌های حاکم بر جامعه و در مرحله‌ی دوم آشکارکننده‌ی ارزش‌هایی است که جامعه به آن مایل است (بمانیان و همکاران،1389: 57). متحد و یکدست بودن بناهای مسکونی و مصالح یکپارچه در جداره‌ی خانه‌ها و محیط‌های عمومی از عللی است که باعث استمرار هویت شهری می‌شود. در معماری سنتی ایران، دیواره‌های بنا با مصالح مناسب و هماهنگ با هویت و کاربرد بنا تزئین می‌شده است (محمدی و چاییده، 14:1389).

اگر محیط شهری دارای هویت باشد، خود را در فرهنگ، محیط، کالبد و معنا نشان می‌دهد در حالی‌که در فضای شهری امروز چنین نیست. باتوجه به شهرسازی و معماری قدیم می‌توان همدلی مردم را در آن نظاره کرد ولی چهره‌ی شهرهای بی هویت معاصر نتیجه‌ی التقاط فرهنگی امروز است (نصر و ماجدی،1392: 269) که در این میان، سیمای ورودی ابنیه نقش انکارناپذیری دارد زیرا یکی از اجزای مهم در نما فضای ورودی است. ویژگی خاص فضاهای ورودی نسبت به دیگر فضاها این است که علاوه بر کارکرد ارتباطی، از نظر

 بصری و ادراکی نیز فضای ارتباط بین یک بنا یا فضاهای شهری است. فضای ورودی اغلب یکی از معیارهای مهم در جهت تشخیص ارزش و هویت معماری و اجتماعی یک بنا به شمار می‌آمده است (سلطان زاده، 1372)

 شهر قم یکی از شهر‎های دارای بافت سنتی و خانه‌های قدیمی بسیاری است که دارای نماهای آجرکاری و تزیینات متنوعی است که متاسفانه به طور مستمر  قسمت‌هایی از آن تخریب شده است. به نحوی که در بافت امروزی شهر قم، طراحی ساختمان‌ها و نماها از هماهنگی لازم برخوردار نیست و این موضوع باعث آشفتگی در فضاهای شهری شده است. اختلاط سبک‌ها و وارد شدن فرهنگ‌های گوناگون باعث ایجاد ناهمگونی در نمای ساختمان‌ها شده است. هدف از این پژوهش بررسی و شناخت عناصری است که به نماها به خصوص ورودی خانه‌ها هویت می‌بخشند. تا به امروز پژوهشی در این زمینه در شهر قم صورت نگرفته است، لذا این پژوهش عناصری که به هویت بخشیدن نمای بناها به خصوص ورودی خانه‌ها کمک می‌کند را بررسی می‌نماید. در این تحقیق هشت نمونه‌ مطالعاتی مورد بررسی قرار می‌گیرد و با استفاده از منابع و مدارک مرتبط و مطالعات میدانی، ارتباط میان نماهای بناهای سنتی با هویت شهر قم بررسی شده و عوامل تأثیر گذار در پیوستگی و تداوم پیوند آن‌ها در گذشته شناسایی می‌شود. بر این اساس و در جهت دست یافتن به اهداف تحقیق، این سؤال اساسی مطرح می‌شود که عناصر کالبدی که به نماهای ابنیه مسکونی در بافت قدیم قم هویت داده‌اند شامل چه مواردی هستند؟

پیشینۀ پژوهش

هویت یکی از قدیمی‌‌ترین دغدغه‌‌های بشری است. این مقوله که در قدیم پدیده‌‌ای از پیش مشخص شده بود، امروزه به مفهومی متغیر، مبهم و پر از تضاد تغییر کرده و موجب پیدایش بحران هویت و ناآرامی انسان در عصر مدرن شده ‌‌است. بروز مفهوم هویت در زمینه معماری، بعد از جنگ جهانی دوم در دهه 50 میلادی و با انتقاداتی که به معماری مدرن وارد شد، شکل گرفت (سلیمانی و همکاران، 1395). در راستای بیان مفهوم هویت، فرهنگ اسلامی و یافتن عناصر هویت بخش مناظر شهری تلاش‌‌های بسیار زیادی صورت گرفته است. رئیسی رمزگشایی از بحران هویت در معماری و شهرسازی معاصر ایران را در چالش تمدن اصیل اسلامی (به عنوان تمدنی الهی) و تمدن معاصر غرب (به عنوان تمدنی الحادی) واکاوی نموده است؛ به اعتقاد او، در سامانه‌‌ای که ارزش‌هایش ریشه در ملکوت دارد، بروز بحران هویت برای کنش‌‌ها و سبک‌‌هایی که محصولِ اصالت بخشیدنِ به مُلک در مقابل ملکوت است، امری محتوم است و به بیان دیگر، به دلیل عدم تجانس و تناسب مبانیِ بینشی و ارزشیِ معماری و شهرسازی معاصر ایران با کنش‌‌ها و سبک‌‌های کالبدی رایج در این نظام، این بحران همچنان تداوم خواهد داشت (رئیسی، 1395: 63). نقی‌‌زاده و همکاران در مقاله‌‌ی «ملاحظات فرهنگی در شکل‌‌دهی به نماهای شهری با تکیه بر ساختار نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی» رابطه فرهنگ و نماهای شهری را بررسی نموده‌اند و به نقش ارزش‌های اعتقادی، اجتماعی و دستاوردهای بومی در شکل‌‌دهی به نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی پرداخته‌اند(نقی‌‌زاده و همکاران، 1389: 61 ).  نصر در پژوهشی به نام «واکاوی معنای هویت در سنجش پارادایم تحلیل جایگاه حیات بخشی در بافت شهر» به این نکته دست یافته که می‌‌توان از طریق توجه به پارامترهای کالبدی هویت شهر ، کالبد شهر را بهبود داد (نصر، 1393: 13). دنبلی و همکاران در پژوهشی تحت عنوان «بازشناسی مولفه‌‌های هویت منظر شهری در شهرهای ایرانی اسلامی،نمونه موردی شهر تهران» با تعریف و بررسی پارامترهای هویت‌‌بخش منظر شهرهای ایرانی اسلامی، ابعاد گوناگون شهرهای ایرانی اسلامی را مورد تحلیل قرار داده‌‌اند (دنبلی و همکاران، 1393: 224). در شهر قم با توجه به قدمت و تاریخی که دارد هویت ایرانی اسلامی را در بناهای قدیمی می‌‌توان مشاهده کرد اما تا به امروز در رابطه با عناصر هویت بخش نمای ورودی خانه‌‌‌‌‌‌های قدیمی شهر قم پژوهشی انجام نشده است که همین مهم، وجه بداعت و نوآوری این پژوهش را شامل می‌‌شود.

مبانی نظری و روش

در این پژوهش از روش ترکیبی و دو مرحله ای استفاده شده است. به این ترتیب که ابتدا در مرحله اول، با استفاده از روش تفسیری تاریخی و با مطالعه ابنیه مسکونی بافت قدیم قم، عناصر هویت بخش نمای خانه‌‌های قم شناسایی شده است. سپس با استفاده از روش کیفی و با مراجعه به خبرگان، داده‌‌های کیفی به داده‌‌های کمی تبدیل گردیده‌‌است. به این نحو که با بررسی عناصر تشکیل‌‌‌‌دهنده نمای خانه‌‌ها و با بهره گیری از روش دلفی، پرسشنامه‌‌ای طرح و توسط 20 نفر از معماران صاحب نظر کامل گردید و سپس با روش AHP وزن‌‌دهی شد. در نتیجه، عناصر هویت بخش نما شناسایی گردید و خانه‌‌های نمونه در دو بخش فرادست و فرودست تقسیم بندی و مورد بررسی قرار گرفت.

1. مفهوم لغوی هویت

در فرهنگ معین «هویت» به عنوان آنچه که باعث شناختن فرد است و موجب تمایز یک شخص از شخص دیگر شود معنا شده است. فرهنگ عمید «هویت» را با تعریف حقیقت شیء یا شخص آورده است  که مشتمل بر ویژگی‌های جوهری او می‌باشد .به طور معمول هویت احساس تعلق خاطر به مجموعه‌ای مادی و معنوی است که عناصر آن از قبل شکل گرفته‌اند(نوفل و همکاران، 1388: 58).

2. معنای اصطلاحی هویت از دیدگاه فیلسوفان غربی

از منظر فیلسوفان غربی هویت در چهار نظریه پدیدارشناسی، اصالت وجود، ساختارگرایی و شالوده شکنی تقسیم می‌شود. در مکتب پدیدارشناسی هر خودی را یک پدیده می‌شناسند و آموزه اصلی در این مکتب این است که هر پدیده‌ای به خودش بازمی‌گردد. در مکتب اصالت وجود، وجود انسان را بر جوهر او مقدم می‌دانند و این موضوع را درانحصار انسان می‌دانند. اکثریت مردم نیز از دیدگاه این مکتب، جوهر مشترک دارند که طبیعت مشترک نام دارد. در مکتب ساختارگرایی، فلسفه هویت به منزله یک زبان مورد بحث قرار می‌گیرد نه زبان قراردادی، بالعکس زبانی که هویت ما را تشکیل داده است. مکتب شالوده افکنی نیز به نوعی در ضدیت با هویت است و با شکستن ساختارهای گذشته سعی در ایجاد ساختارهای جدید دارد (اخوت، 1391: 27).

3. مفهوم هویت از دیدگاه فلاسفه اسلامی

متفکران اسلامی در موضوع هویت به چهار گروه فلسفه مشاء، فلسفه اشراق، عرفان و فلسفه صدرایی تقسیم‌‌بندی می‌‌گردند. از نطریه‌‌پردازان مکتب مشاء ارسطویی می‌‌توان به ابن سینا اشاره نمود که میان هویت و ماهیت تفاوت خاصی قائل نیست. سهروردی از نظریه‌‌پردازان مکتب اشراق است که در فلسفه اشراقی او شناخت حسی رد نمی‌‌شود، ولی درک هویت بایستی به وسیله مفاهیم فطری باشد و به جز شناخت حضوری، دیگر شناخت‌‌ها ناقص و سطحی هستند. از دیدگاه عارفانی همچون شیخ محمود شبستری، هویت به ذات الهی و «تجلی او بودن» می‌‌باشد و در حکمت متعالیه، ملاصدرا هویت هر پدیده‌‌ای را از نحوه خاص وجود او می‌‌داند(اخوت،1391 :29). در ادامه، اجمالی از دیدگاه این اندیشمندان در باب هویت ارائه شده است:

ابن‌سینا: از نظر ابن‌سینا هویت عبارت است از تعریف ماهیت شی به صورتی که بر همه خصوصیات اصلی آن قابل تعمیم باشد. این هویت نوعی علم و شناخت اکتسابی، انتزاعی و ذهنی است که با مطالعه بر روی ویژگی‌‌های یک شی به دست می‌‌آید. در این اندیشه اصل هویت حرکتی ندارد بلکه همین ثبات و تداوم است که هویت را می‌‌سازد (نقره‌‌کار، 1387: 69).

سهروردی: از نظر سهروردی درک هویت از راه درک مفاهیم فطری با شناخت حضوری به دست می‌‌آید. برای ادراک هویت هر پدیده باید وجود آن به صورت کامل در وجود شناسنده تشکیل شود و این دیگر شناخت انتزاعی و ذهنی و کلی نیست بلکه عین معلوم است که علم را به صورت حضوری به وجود آورده است (همان، 69).

شیخ محمود شبستری: از نظر شبستری، هویت به عنوان صور تاریخی در مظهریت اسماءالله می‌‌باشد. یعنی فرهنگ‌‌ها و تمدن‌‌ها با تباین ذاتی نسبت به یکدیگر، به نوعی تجلی اسماء الهی در طول تاریخ هستند (همان، 70).

ملاصدرا: در اندیشه ملاصدرا هویت هر پدیده‌‌ عبارت از شیوه‌‌ی خاص وجود اوست، در انسان هویت واحده است که متشأن به شئون مختلف می‌‌شود و مراد نفس اوست که موجب حفظ وحدت و تشخص نوعی و شخصیت افراد و انواع است (حجت، 1384: 57).

4. انواع هویت در معماری و شهرسازی و خصوصیات آن‌‌ها

برای یک محیط مصنوع انواع مختلف هویت در نظر گرفته می‌‌شود. این گونه‌‌های مختلف هویت از هم جدا نیستند و در بسیاری از موارد با هم هم‌‌پوشانی دارند و حتی بر تشکیل، دوام و دگرگونی دیگر خصوصیات هویتی مؤثر هستند. در جدول 2 انواع هویت در معماری و شهرسازی و ویژگی‌‌های آن‌ها تبیین شده است.

جدول2: انواع هویت در معماری و شهرسازی و ویژگی‌‌های آن‌ها (مأخذ: نقی‌‌زاده، 1386)

5. رابطه نما و هویت فرهنگ اسلامی

سازه های ساخته شده توسط انسان و عناصر کالبدی مصنوع، با تمام خصوصیات حکم‌‌فرما بر آن به عنوان نمایاننده کالبدی خصوصیات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی، یکی از عوامل به وجود آورنده هویت شهری است(پورجعفر و همکاران،1390: 11-20). هویت هر فضا نتیجه‌‌ی وقایعی است که در آن اتفاق می‌‌افتد. همین‌طور که کل شکل می‌‌گیرد، هویتی پایدار به خود می‌گیرد که آن را سزاوار نام هویت می‌‌کند (پوراحمد و موسوی،1390: 1-11). فرهنگ یک تمدن در آثار هنری آن زمانی محقق می‌‌شود که اول از باورهای مذهبی آن نشأت گرفته باشد، دوم اینکه نحوه‌‌ی زندگی اجتماعی را در خود نشان دهد و سوم آنکه دستاوردها و تولیدات بومی خود آن فرهنگ را بیان نماید. از آنجا که مسلمان به عنوان یک فرد در یک جامعه اسلامی، وظایفی را به عهده دارد، لذا محل سکونت او به عنوان عضوی از کالبد شهر اسلامی باید طرز تفکر انسان مسلمان نسبت به موضوعات زندگی و جامعه را نشان دهد (نقی‌‌زاده، 1385).

جدول3: شیوه تحقق فرهنگ اسلامی در شکل گیری نماهای شهری ایران (نقی‌‌زاده و همکاران، 1389: 71)

عناصر هویت‌‌بخش نما و ورودی خانه‌‌های شهر قم  

برای تحلیل عناصر هویت بخش به نما و ورودی خانه های تاریخی قم، تعداد مشخص از خانه‌‌ها با منطق مطالعه موردی و به صورت هدفمند انتخاب شدند که موقعیت آن‌ها در بافت تاریخی شهر قم، در تصویر شماره 1 مشخص شده است.

علت انتخاب نمونه های موردی براساس موارد زیل باشند:

1- وجود تنوع در آرایه ورودی‌‌ها؛ در این نمونه‌ها باعث می‌شود که خانه‌‌های منتخب از جوانب بیشتری در زمینه هویت مورد پژوهش قرار گیرند.

2- تاریخی بودن، سالم بودن ورودی خانه‌‌ها

3- مورد مطالعه قرار گرفتن، اندام مند بودن از نظر تناسبات کالبدی بنای خانه‌ها که با انجام مطالعات و بررسی‌های میدانی به حد قابل قبولی نزدیک می شود.

تصویر 1: موقعیت خانه‌‌های مورد بررسی در بافت قدیم شهر قم (ماخذ: نگارندگان)

در خانه‌‌های قدیمی شهر قم، ورودی‌‌ها براساس اعتقادات و فرهنگ اسلامی ایرانی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است. معماران با تجربه در گذشته با فراست و استفاده از مصالحی همچون آجر و کاشی، نماهای بسیار متنوعی با نقوش مختلف ایجاد می‌‌کرده‌‌اند. در نمودار 1 عناصر تشکیل دهنده‌‌ی نما با روش دلفی وزن‌‌دهی شده‌‌اند. در این روش نظر 30 نفر از پژوهشگران و معماران صاحب نظر (اساتید معماری و شهرسازی که تجربه حضور در بافت تاریخی را داشته‌‌اند و معماران تجربی و استادکارانی که به صورت عملی این نماها را به وجود می‌‌آورند) در رابطه با عناصر هویت بخش جمع‌‌آوری شده که در جدول4 به تعریف آن‌‌ها پرداخته شده ‌‌است.

تصویر 2. انتخاب و وزن‌‌دهی به عناصر هویت‌‌بخش نمای خانه‌‌های قم با روش دلفی (ماخذ: نگارندگان)

بررسی هویت فرهنگ اسلامی در اجزای ورودی خانه‌‌های تاریخی قم

مکان‌‌های مصنوعی علاوه بر هویت حقیقی خود، در آغاز یک هویت اعتباری دارند که تجلی ایده‌‌ها و ایده‌‌آل‌‌های هنرمند آن است. برای تحقق بخشیدن به معماری اسلامی ایرانی بایستی روش محقّق شدن اسلام در افراد و جامعه اسلامی را بررسی نمود. از آنجا که مسلمان بودن بشر امری نسبی و قابل تغییر است، بنابراین محقق شدن هر فرهنگی از جمله فرهنگ اسلامی نیز در معماری و شهرسازی امری نسبی است (نقره‌‌کار، 1396، 38). براساس مطالعات انجام شده (مومنی، 1399، ص21؛ حبیب، 1388؛ نقی‌‌زاده، 1389) فرهنگ و هویت در سه بخش ارزش حیات اجتماعی، ارزش اعتقادات انسانی و ارزش خصوصیات تاریخی جغرافیایی در ارتباط با یکدیگر دسته بندی می‌‌شود. در جدول 5 به بررسی شیوه تحقّق این سه در نمای خانه‌‌های شهر قم پرداخته شده‌‌ است.

جدول5: بررسی هویت فرهنگی اسلامی نمای خانه‌‌ها در بافت تاریخی قم (ماخذ: نگارندگان)

بررسی نمای ورودی خانه‌‌های فرادست و فرودست

نظام قرارگیری خانه سنتی در قم به عوامل زیادی مانند معیشت، وضعیت مالی، ابعاد ساختگاه و.. بستگی دارد. لذا این محتوای درونی واحدهای مسکونی، در نمای بیرونی نیز جلوه می‌‌کند. به طور کلی تزیینات به چهاردسته کاشی‌‌کاری ، تزیینات آجری، گچ‌‌کاری، و سنگی تقسیم‌‌بندی می‌شوند که از این تزیینات در نما به صورت یک ترکیب به هم پیوسته بر حسب نظام درونی بنا استفاده شده است. نمای ورودی خانه‌‌های قم به این صورت تقسیم می‌‌گردد:1. لبه بام که نشان‌‌دهنده مرز بنا و آسمان می‌‌باشد. از نظر بصری خط بام انتهای نمای ساختمان است.2. بدنه و دیواره‌‌ی بنا که بخش میانی رخ‌‌بام و ورودی است.3. ورودی که نشان‌‌دهنده‌‌ی عبور از فضای عمومی و بیرونی به فضای خصوصی و داخلی است.

ارزش‌‌گذاری هویت فرهنگ اسلامی در نمای خانه‌‌های فرادست و فرودست قم

در جدول شماره 6 به بررسی عناصر هویت بخش نمای ورودی 4خانه‌‌ی فرادست از بافت قدیم قم پرداخته شده است و با توجه به این جدول می‌‌توان چگونگی قرار گرفتن اجزای هویت بخش نما در خانه‌‌های فرادست را دریافت.

با شناسایی قسمت‌‌های مختلف نمای خانه‌‌های فرادست قم در رخ‌‌بام، بدنه و ورودی خانه‌‌ها در جدول زیر به ارزش‌‌گذاری هویت فرهنگ اسلامی در هر یک از این اجزا در نمای خانه‌‌های فرادست پرداخته شده ‌‌است.

جدول 7: ارزش‌‌گذاری هویت در نمای خانه‌‌های فرادست (ماخذ: نگارندگان)

در خانه‌‌های فرادست 65.90% از ارزش‌‌های اعتقادی، 50% از ارزش‌‌های اجتماعی و 83.33% از ارزش‌‌های بومی و هویت تاریخی استفاده شده‌‌ است. در مجموع 73.21% از عناصر نشان‌‌دهنده‌‌ی هویت مبتنی بر فرهنگ اسلامی ایرانی است.

در ادامه به بررسی عناصر هویت بخش در 4 خانه‌‌ی فرودست در بافت قدیمی قم پرداخته شده است. در جدول 8 این عوامل در قسمت‌‌های مختلف نمای خانه‌‌ها مشخص شده‌‌اند.

جدول 8: چگونگی قرارگیری اجزای نمای خانه‌‌های فرودست (ماخذ: نگارندگان)

همان‌‌گونه که در رابطه با خانه‌‌های فرادست عناصر نما ارزش‌‌گذاری شدند در خانه‌‌های فرودست نیز این ارزش‌‌گذاری طبق جدول 9 صورت پذیرفته ‌‌است.

جدول 9: ارزش‌‌گذاری هویت فرهنگ اسلامی در نمای خانه‌‌های فرودست (ماخذ: نگارندگان)

در خانه‌‌های فرودست 59.09% از عناصر نشان‌‌دهنده‌‌ی ارزش‌‌های اعتقادی و 45.83% نشان دهنده‌‌ی ارزش‌‌های اجتماعی و 69.44% نشان‌‌دهنده‌‌ی ارزش‌‌های هویت تاریخی هستند. در مجموع 64.28% از عناصر بیانگر هویت فرهنگ اسلامی هستند.

نتیجه‌گیری

با توجه به نمودارهای 2 و 3 که از جداول 7 و 9 به دست آمده است در خانه‌‌های فرادست در مقایسه با خانه‌‌های فرودست از عناصر هویت‌‌بخش بیشتری استفاده شده است. در مجموع در خانه‌های فرادست 73.21% و در خانه های فرودست 64.28% از عناصر کالبدی هویت بخش فرهنگ اسلامی در نمای خانه نمایان شده است. بیشترین میزان استفاده از عناصر هویت بخش در قسمت بدنه نماست که در خانه‌‌های فرادست از 46.42% و در خانه‌‌های فرودست از 39.28% از عناصر هویت بخش استفاده شده است.

نمودار2: میزان استفاده از عناصر هویت بخش در کل نمای خانه‌‌های مورد مطالعه (مأخذ: نگارندگان)

نمودار3: میزان استفاده از عناصر هویت بخش در بخش‌‌های سه‌‌گانه نما (مأخذ: نگارندگان)

محتوای این نمودارها بر اساس عناصر کالبدی هویت بخش نمای خانه‌های سنتی شهر قم حاصل شده است که عبارتند از «مصالح آجری»، «مشبک(ریه)»، «جلوآمدگی آجر(فریز)»، «رگ‌چین و هره‌چین»، «گره کاری»، «گچبری»، «خوون چینی (ترئینات آجری)»، «کتیبه»، «درب ورودی»، «تزیینات سنگی( سرستون و پایه ستون و ازاره سنگی»، «قوس‌های تزئینی»، «پیر نشین»، «جرزهای باربر» و «گل اندازی( معقلی)». باتوجه به نمودارهای مذکور، در نمای خانه‌های قم بیشترین توجه به ارزش‌های بومی و هویت تاریخی است که به طور میانگین در خانه‌های فرادست 83% و در خانه‌های فرودست 69.44% از عناصر هویت بخش نمایان شده است. در خانه‌های مورد مطالعه سعی بر آن بوده است که از تزیینات با الگوهای ویژه‌ی بومی استفاده گردد و حتی اگر از الگوهای بیگانه استفاده می‌شده آن‌ها را به صورت بومی درمی‌آوردند. بیشترین مصالحی که در نمای خانه‌های قم استفاده شده است آجر است. گرچه در نمای خانه‌های فرادست در مقایسه با خانه‌های فرودست از عناصر هویت بخش بیشتری استفاده شده است ولی با توجه به اینکه در خانه‌های فرودست نیز بیش از 60% از عناصر هویت بخش وجود داشته‌است لذا یک نظام واحد در بافت قدیم خانه‌های قم مشاهده می‌گردد.

پیشنهاد مشخصی که مبتنی بر یافته‌های حاصل از این پژوهش، برای طراحی نماهای شهری در شهرسازی معاصر ایران قابل استنتاج است این است که نهادهای حاکمیتی و ارگان‌های تصمیم‌ساز نسبت به احیای ارزش‌های اعتقادی اجتماعی و بومی تاریخی در ظرف کالبدی نمای ابنیه و متمایل نمودن جامعه به استفاده از آن در جهت ارتقاء هویت شهری اهتمام ورزند. ارائه الگوهای اسلامی ایرانی در برنامه‌های شهرسازی و مدیریت شهری و معرفی آن‌ها به مردم می‌تواند گام مؤثری در این خصوص باشد.

پیشنهادات زیر در راستای ارتقای هویت بصری در نماهای ورودی خانه‌های شهر قم به صورت زیر ارایه می گردد:

- بهره‌گیری از عناصر هویت بخش اسلامی ایرانی در نمای ورودی خانه‌ها

- احیا ارزش‌های اعتقادی، اجتماعی و تاریخی در راستای ارتقای هویت نماهای شهری با نهادینه‌سازی الگوهای هویت بخش در طرح جامع مدیریت شهری

- کاربست آجر در نماهای شهری برای حفظ نظام واحد

-تهیه تسهیلات مالی و امکانات تشویقی برای بازسازی و بهسازی به ساکنان بافت

فهرست منابع

اخوت، هانیه. 1392. بازشناسی هویت دینی در مسکن سنتی (نمونه موردی: شهر یزد) استاد راهنما: محدرضا بمانیان. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده هنر و معماری.

ایرانی بهبهانی، هما؛ رضایی پور، مریم. 1395. باغ کهنه فین و محدوده میان آن تا باغ فین. مطالعات معماری ایران، (9): 18-24.

بزرگمهری، زهره؛ خدادادی، آناهیتا.1390. آمودهای ایرانی (شناخت آسیب‌شناسی و مرمت). تهران: سروش دانش.

پوراحمد، احمد و موسوی، سیروس. 1389. ماهیت اجتماعی شهر اسلامی.‎ مطالعات شهر ایرانی اسلامی. (2)1 :1-11

پورجعفر، محمدرضا؛ پورمند، حسنعلی؛ ذبیحی، حسین؛ هاشمی دمنه، لیلاسادات؛ تابان، محسن. 1390. پدیدارشناسی هویت و مکان در بافت های تاریخی.‎ مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (3)1 : 11-20.

حبیبی، محسن؛ اهری، زهرا؛ امینی جدید، شهلا. (1371). الگوی ساخت مسکن در شهرهای خوزستان. دفتر اول، تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.

حجت، عیسی. 1384. هویت انسان ساز، انسان هویت پرداز. هنرهای زیبا، (24 ): 55-62.

دنبلی، سارا؛ کلانتری خلیل آباد، حسین؛ آقاصفری، عارف. 1397. بازشناسی مؤلفه‌های هویت منظر شهری در شهرهای ایرانی اسلامی، نمونۀ موردی شهر تهران. نقش جهان، (4)8 :223-130.

رئیسی، محمدمنان. 1395. علت کاویِ بحران هویت در معماری و شهرسازی معاصر ایران با تأکید بر سه‌گانه بینش ارزش و کنش. مجله هنرهای زیبا، (4)21: 74-63.

رئیسی، محمدمنان. 1402. کشکول منان (یادداشتهای تبیینی تحلیلی یک معمار شهرساز). قم: انتشارات دانشگاه قم.

سلطان‌زاده، حسین. 1372. فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران. تهران: شهرداری تهران.

سلیمانی، محمدرضا؛ اعتصام، ایرج؛ حبیب، فرخ. 1395. بازشناسی و مفهوم هویت در اثر معماری. نشریه هویت شهر، (25): 15-26.

کیانی، محمدیوسف.1376. تزئینات وابسته به معماری ایران، دوره اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

محمدی، مهنوش؛ چائیده، علی. 1389.کابرد ریاضیات در معماری ایران. کتاب ماه علوم و فنون، دوره دوم، (129): 14-27.

مؤمنی،کوروش؛ عطاریان، کورش؛ محبیان، مصطفی. 1399. بازشناسی هویت فرهنگ اسلامی در معماری نماهای ورودی (مطالعه موردی: خانه‌های بافت قدیم دزفول). دو فصلنامه اندیشۀ معماری، نشریه علمی، (7): 14-28.

نصر، طاهره؛ و ماجدی، حمید. 1392. نگاهی به مقوله هویت در شهرسازی. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (11): 269-277.

نصر، طاهره. 1393. واکاوی معنای «هویت» در سنجش پارادایم «تحلیل جایگاه حیات بخشی در بافت شهر». نشریه هویت شهر، سال هشتم ، (18): 13-26.

نعیما، غلامرضا. 1376. دزفول شهر آجر. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.

نقره کار، عبدالحمید. 1387. درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهرسازی. تهران: دانشگاه پیام نور.

نقره‌کار، عبدالحمید. 1396. تحقق‌پذیری هویت در معماری و شهرسازی. تهران: فکرنو.

نقی‌زاده، محمد؛ زمانی، بهادر؛ کرمی، اسلام. 1389. ملاحظات فرهنگی در شکل دهی به نماهای شهری با تکیه بر ساختار نماهای شهری ایرانی در دوران اسلامی. نشریه هویت شهر، سال پنجم، (7): 61 -74.

نقی‌زاده، محمد. 1386. ادراک زیبایی و هویت شهر در پرتؤ تفکر اسلامی. اصفهان: سازمان فرهنگی-تفریحی شهرداری اصفهان.

نقی‌زاده، محمد. 1385. تأملی بر روند دگرگونی میدان در شهرهای ایرانی. هنرهای زیبا، (25): 15-24.

نوبان، مهرالزمان. 1378. شناسنامه شهر قم در سفرنامه‌ها و متون قدیمی. نشریه نامه قم، (8): 20-25.

نوفل، سید علیرضا؛ کلبادی، پارین؛ پورجعفر، محمدرضا. 1388. برررسی و ارزیابی شاخص های موثر در هویت شهری (نمونه موردی محله جلفا در شهر اصفهان). معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، دوره دوم، (3): 69-57.

Bozorgmehri, Z, Khodadadi A. 2013. Iranian uprights (cognition of pathology and restoration). Tehran: Soroush Danesh. [Persian]

Denbley S, Khalil Abad Kalantari H, Agha Safari A. 2017. Recognizing the components of urban landscape identity in Iranian Islamic cities, a case study of Tehran. Naqsh Jahan, Volume 8, 4: 130-223. [Persian] .

Habibi M, Ahri Z, Amini jadid Sh. 1992. The pattern of housing construction in the cities of Khuzestan. Daftare aval, Tehran: Building and Housing Research Center. [Persian].

Hojjat, E. 2014. Man-made identity, identity maker. Honarhaye ziba. 24: 55-62. [Persian]

Irani Behbahani H, Rezaipour M. 2015. Fin's old garden and the area between it and Fin's garden. Iranian architectural studies; 9: 18-24. [Persian].

Kayani MY. 1997. Decorations related to Iranian architecture, Islamic period. Tehran: Iran's Cultural Heritage Organization. [Persian].

Mohammadi M, Chaideh A. 2010. Application of mathematics in Iranian architecture. Monthly Book of Science and Technology, second volume, 129:14-27. [Persian]

Momeni K, Attarian K, Mohibian M.2019. Recognizing the identity of Islamic culture in the architecture of the entrance facades (Case study: Dezful Old Houses). Two Quarterly Journals of Architectural Architecture, Scientific Journal, No. 7, pp. 14-28. [Persian]

Naghizadeh M, Zamani B, and Kerami I. 2010. Cultural considerations in shaping urban views based on the structure of Iranian urban views in the Islamic era. Hoyt Shahr

magazine, fifth year, 7: 61-74. [Persian].

Naghizadeh M. 2007. Perceiving the beauty and identity of the city in the light of Islamic thought. Isfahan: Cultural and entertainment organization of Isfahan municipality.

Naghizadeh, M.2006. A reflection on the transformation process of the square in Iranian cities. Hoarhaye ziba ,25: 15-24. [Persian].

Naima GM. 1997. Dezful city of brick. Tehran: Iran's Cultural Heritage Organization. [Persian].

Nasr T, Majdi H. 2012 . A look at the category of identity in urban planning. Arman Shahr Architecture and Urban Planning. 11, 269-277. [Persian].

Nasr T.2013. Analyzing the meaning of "identity" in measuring the paradigm of "analyzing the place of vitalization in the context of the city". Hoyt Shahr Magazine. Year 8, 18:13-26 . [Persian].

Noghrekar AH. 2008. An introduction to Islamic identity in architecture and urban planning. Tehran: Payam Noor University. [Persian].

Noghrekar AH. 2016. Realization of identity in architecture and urban planning. Tehran: Fekr no. [Persian].

Nuban, M. 1999. Birth certificate of the city of Qom in travelogues and old texts. Qom magazine, 7 and 8. [Persian].

Nufal Ar, Kolbadi P, Pour Jafar, MR. 2009. Investigation and evaluation of effective indicators in urban identity (case example of Jalfa neighborhood in Isfahan city). Utopia architecture and urban planning, second volume, 3: 57-69.

Okhovat H .2012. Recognizing religious identity in traditional housing (case example: Yazd city). Supervisor: MR Bemanian. Tarbiat Modares University, Faculty of Art and Architecture. [Persian]

Poorjafar MR, Ali Poormand H, Zabihi H, Hashemi Damneh LS, Taban M. 2011. The phenomenology of identity and place in historical city. J Stud Iran Islam City;1(3):11-20. [Persian]

Poorahmad A, Mousavi S. 2011. The social nature of the Islamic city. J Stud Iran Islam City.;1(2):1-11. [Persian]

Pope.A.U, & Akerman .F. 2008. A Survey of Persian Art. Vol 3.

Sultanzadeh H. 1992. Entrance spaces in traditional Iranian architecture. Tehran: Tehran Municipality. [Persian]

Soleimani MR, Itsam I, Habib F. 2015. Recognition and the concept of identity in the work of architecture. City identity magazine, 10th year, 25: 15-26. [Persian].

***

[1]. استادیار، دانشگاه قم، قم، ایران                                                                          hamedhayaty@yahoo.com

[2]. دانشیار، دانشگاه قم، قم، ایران